veli81
Admin
 
Mesaj Sayısı : 5437
Kayıt tarihi : 19/06/12
Yaş : 42
Nerden : Bursa/Mestanlı
 |  Konu: Ud' un teknik Yapısı ve Özellikleri:  Ptsi 19 Kas. 2012, 15:33 | |
| Ud' un teknik Yapısı ve Özellikleri: Tekne (gövde), göğüs (kapak), sap, burguluk ve teller olmak üzere beş
esas elemandan meydana gelen Ud'un yapımına, eleman sıralamasında da
görüldüğü gibi, tekne'den başlanır. Ud'un teknesi; gemi karinasını
andıran, enine ve boyuna yapıştırılmış 4-5 cm kalınlığındaki parçalardan
oluşan bir kalıp üzerine, 70 cm boy, 2 ila 4 cm en ve 3 mm kalınlıktaki
dilim (yaprak veya çenber)lerin, çoğunlukla aralarına -hem estetik, hem
sağlamlık amaçlı- kontrast renkli tek veya çift fileto'lar konularak
işlenmesiyle meydana getirilir. Günümüzde bazı yapımcıların, parçaları
tekne kavsine uygun boşluksuz olarak yapıştırılmış veya yine aynı formda
yekpare alüminyum olarak kullandıkları kalıplar üzerine, ortada geniş,
uçlarda sivri ve işlem orta eksenden başladığı için hep tek sayıda
çevirdikleri dilimler, genellikle maun, ceviz, paduk, vengi, nadiren de
kelebek, erik veya zeytin ağacındandır. Önceden ısıtılarak kalıbın
eğimli profili kabaca verilen dilimler ütü ve ince kağıt yardımıyla
kalıba çekildikten sonra, belirli yerlerdeki küçük monte çivileri
çıkarılarak kalıptan alınır ve bu defa dilimlerin içbükey yüzeyi, çenber
ve filetoların uzun birleşme hattı boyunca kalın kağıt veya extrafor
yapıştırılarak kuvvetlendirilir. Tekne bitip kalıptan çıktıktan sonra, sivri uçtaki dip takozunun aksi
ucunda, teknenin geniş baş tarafına içten yapışık, 12-14 cm genişlik,
7-9 cm yükseklik ve 8-10 cm kalınlığındaki bir 'baş takozu' görülür ki,
amacı teknenin geniş alt ucunu, sivrilerek gelen dilim ve filetolarıyla
birlikte daha iyi koruyabilmektir. Teknenin kalıptan çıkarılmasından
sonraki ilk iş; baş taraftaki simetri ekseninin üzerine 'ayna' adı
verilen, tekneye yakın renk ve malzemeden 10-15 x 5-6 cm x 3-4 mm
ölçüsünde (düz veya tırtıllı uçları 0.5 mm.ye düşürülmüş) yarım daire
bir parçanın yapıştırılmasıdır. Kapak takıldıktan çok sonra tekne ile
birlikte cilalanacak olan bu parçanın görevi, gitgide incelerek uçta
birleşen az-çok farklı boylardaki dilim ve filetoların birleşme
pisliğini kapatmaktır. Kalıptan çıktığında henüz kapaksız, sapsız ve
burguluksuz olan Ud'un teknesi, eline hiç ud almamış insanları
şaşırtacak şekilde, 300 ila 600 gram arasındadır (dilim ağacının özgül
ağırlığı ve dilimlerin sayısına göre). Bu arada belirtelim ki Ud'un
dilimleri ne kadar çoksa (23-27), tekne yuvarlağı o kadar iyi sağlanır,
dolayısıyla sazın kalitesi o nispette artar. Sesin yansıması ışık gibi
olduğu için, ses dalgalarının çarpıp geri ( slerden dışarı) döndüğü iç yüzeyin kırıksız ve pürüzsüz olması çok önemlidir. Yaklaşık 36x47 cm ölçüsündeki armudî formlu tekneden sonra, sıra
sap'ın takılmasına gelir. 19 veya 19.5 cm boy, ince tarafı 36 ilâ 40,
geniş tarafı 56 ilâ 58 mm genişlik, yine ince ucunda 13, geniş ucunda 26
mm kalınlıkta bir kesik silindirik koni formunda olan gürgen sap,
tekneye, bunun sivri ucuna konmuş 'dip takozu' denilen eliptik koni
aracılığıyla ve dip takozundaki dişi, sapın geniş ucundaki erkek olan
bir kırlangıç kuyruğu detayı ile tesbît edilir. Bu tür birleşmenin
amacı, gerili tellerin çekim gücüyle sapın 'öne gelip' telleri
yükseltmesinin (dolayısıyla icrâyı zorlaştırmasının) önlenmesidir. Ud
almak niyetinde olan okuyucularımıza ikinci önemli tavsiyemiz, sapın
gövdeyle birleştiği (teknik adıyla 'tiz nevâ') noktasında telle sap
arasındaki mesafeyi 3 mm.den fazla olan Ud'lara yaklaşmamalarıdır. Bu
mesafenin 4 ilâ 5 mm arasında olduğu Ud'lara 'sapı atmış' denir ve
tamiri güç ve masraflıdır. Yapıcı ve icrâcıların sapa yakın telden
kaçınmalarının sebebi, çalınırken cızlama (veya çırpma) gerekçesidir ki,
aslında bu konu yapım değil, çalma tekniği ile ilgilidir. Ud'un sapının parmakların gezineceği üstteki düz kısmı, geniş ön
kısmındaki kalınlığı 2, dar arka ucundaki kalınlığı 4-5 mm olan, abanoz
ağacından süssüz-desensiz bir klavye ile (tuş veya perdelik); avuç içine
oturacak arkadaki basık yuvarlak kısmı ise, tekne ağacından kaplama ve
filetolarla kaplanır. Sapın tekneyle birleştiği yuvarlak alt kısmına,
tekne kuyruğuna doğru incelerek gelen dilim ve filetoların, birleşme
yerindeki pisliğini kapatmak için de, sap yuvarlağını sardığı için
'bilezik' adı verilen, tekne ağacından 3 mm genişlik - 0.5 mm kalınlıkta
bir kaplama yapıştırılır. Bazı yapıcıların at nalı gibi kalın ve kaba
yaptığı, oysa ne kadar ince olursa o kadar zarif olan bileziğin cilâsı
en sonda tekne ile birlikte yapılacaktır.  Sapın
takılmasından sonra sıra, göğüs (veya kapağın) tekneye kapatılmasına
gelir. Ud'un en önemli parçası olan kapak; kabaca 20 x 50 cm x 3 mm
ölçüsündeki budaksız akçam (ladin) ağacından kesilip uzunlamasına
simetrik olarak ve 1-3 mm genişliğindeki çok düzgün elyafının geniş
olanları ortaya, ince olanları kenarlara gelecek şekilde yapıştırılmış
bir elemandır. Tesviye sonunda 36 x 48 cm'lik armudî formuna ve 1.7-2.2
mm kalınlığa getirilen kapağın üzerinde, biri büyük (8.5-9 cm çapında),
ikisi küçük (4.2-4.4 cm çapında), teknenin iç cidarına çarpan seslerin
geldikleri açıyla dışarıya çıkmasını kolaylaştıracak 's'
adlı üç delik bulunur. Bu deliklerde etrafındaki 2-3 şeritli sade
fileto oyukları çizildikten sonra, önce fileto oyukları 0.5 mm olarak
kesici pergelle açılır, sonra da s
delikleri delinir. Kapağın altında ise, ustadan ustaya az farkla
değişen mesafe ve kalınlıklarda 7 adet balkon vardır. Ladin ağacından
(suları uzunlamasına kesilmiş) 5-7 mm taban ve 3 ilâ 13 mm
yüksekliğindeki (kare veya dikdörtgen kesitli uçlarından tekneye
yapışacak) yatık veya gibi, tellerin göğse verdiği (geriliyken 85
kg/cm²lik) yükü teknenin yan duvarlarına aktarmaktır. Göğüsle teknenin
yatık L profilli birleşmesi fileto denen süs-fonksiyon elemanıyla
kapatılır. Şimdi sıra, lütyelerin ( klavye ), sertliğiyle ünlü abanoz ağacından
yapılan, 36-37 cm boy (iki parçalı) ve 2-5 mm kalınlığındaki 'tuş'un
(Fran. touche) takılmasındadır. Ud perdeliği gelenekte sapla göğsün
birleştiği yere kadar yapılır, geniş olan alt ucu, göğüs oyularak
yerleştirilen abanoz ağacından kalp motifli (ve tabiî filetolu) bir
parçayla bitirilirdi (bugün dahi ucuz olması bakımından Ud'ların büyük
kısmı böyle yapılıyor). Unutulmamalı ki tek, ikili veya üçlü açık-koyu
renkli filetolar, zarif ve asîl Türk Ud'unun yegâne süs unsurudur.
Teknesi-sapı-burguluğu sedef ve fildişi kaba kakmalarla doldurulmuş,
ağaç oyma sine
yazılar yazılmış bol süslü Ud'lar Şam ve Kahire işi olup bizim
Ud'larımızdan 2-3 misli daha ağırdır (Türk udîler bu tür Ud'lara kamyon
derler). Sazın sade (bu yüzden de hafif) olmasını tercîh eden Türk
lütyelerin yaptığı Ud'larda tekne-sap-mızraplık bu sebeple süssüzdür.
Çağdaş Ud'ların bir de 'uzun klavyeli' olanı vardır ki ud virtüozu Şerif
Muhiddin Targan'ın (1892-1967), piyanodan sonra üçüncü sazı olan
viyolonselin tuşundan mülhem olarak başlattığı bir uygulamadır ve bugün
pahalı Ud'larda oldukça yaygındır. Kalp motifli bitirme parçası yerine
paralel genişlemeyle büyük se kadar uzatılan klavyenin amacı, se kadarki 'ileri' pozisyonlarda göğsü parmak temasıyla sağırlaştırmadan, daha net ses almaktır. Ud'un ‘burguluk’ denen elemanı, 4 cm.den 1.7 cm.e çok estetik bir
sinüsoidle inen, 36-38 mm.den 22-24 mm.ye daralan iki yanağı 5 mm
kalınlığında ıhlamur ağacından yapılıp, yanakları ve arkası teknenin
ağacıyla kaplanan (böylece yanak kalınlığı 7 mm.ye çıkan) U kesitli bir
parçadır. Yanaklarında ‘burgu’ adı verilen kulaklar için özel havya ile
üstte 6, altta beş hafifçe konik delik açılmış, yanak profilleri alt ve
üstten aynı veya kontrast renkte filetolarla süslenmiştir. Yanakların
üst kenarına konan filetolar, üstten bakılınca yanağı ince göstersin
diye yarım parabolik pahlı yapılır. Burguluğun tepe ucu, kalitesiz
Ud'larda olduğu gibi küt ve güdük değil, keman sapındaki ‘salyangoz’a
muâdil “gaga” adı verilen yuvarlak ve oyuklu (tekne ağacından) ufak bir
parçayla nihayetlendirilir. Burguluk ve filetoları gibi, gaganın form ve
işçiliğindeki estetik dahi Ud'un kalitesi hakkında fikir veren
unsurlardır. Burguluk sapa, bir tür kırlangıç kuyruğu detayı ve yaklaşık
40-42 derecelik bir açıyla tesbît edilir. Bu işler yapılırken, ince
zımparası yapılmış olan göğüs, kirlenmemesi için kâğıtla kaplanmıştır.
Artık sıra cilâdadır. Önceki safhalarda sistreyle temizlenip muntazam hâle getirilmiş olan
tekne, sap ve burguluk, son olarak çeşitli kalınlıklarda zımparalarla
defalarca işlem görerek iyice pürüzsüz hâle getirilir. Çok aşamalı
gomalak (veya selülozik) cilâ-zımpara-tekrar cilâ işlemlerinden sonra
tekne kurumaya bırakılır. Abanoz klavye üzerine de mat ve uçucu bir cilâ
çekildikten sonra, bir yün kumaş parçasıyla ovularak parlatılır
(prensip olarak klavyeye cila sürülmez, ağacın kendi mat parlaklığıyla
yetinilir). Ud'un göğsü de, en son tel takılmasından önce zımparalanıp
temizlenir, ancak cilâlanmayıp tabiî renk ve elyâfıyla bırakılır 
gürgen ağacından 2.5 cm en, 14 cm boy ve 1 cm yükseklikte, uzun
siperlikli şapka kesitindeki 11 delikli ‘büyük eşik’in, kapak dibinden
8.5 ilâ 11 cm içeriye, üzerine ağırlıklar konarak yapıştırılmasına
gelir. Pest tellerin kalınlığı sebebiyle, kapak üzerinde tel
yüksekliklerinin farklı olmaması için, delikler -inceden kalına doğru
çıktıkça- kapağa biraz daha yakın şekilde delinir; yine aynı sebeple,
atılan düğümler tel boylarını farklı hâle getirmemesi için, eşik kapak
dibine tam paralel değil, üst ucu kapak dibine 1 mm daha yakın olarak
yapıştırılır. Masif büyük bir eleman olan eşiğin (boncuk tutkalla)
yapıştırılmasından doğan tutkal akıntıları önce sıcak sulu temiz bezle,
sonra da göğse zarar vermeyecek şekilde çok ince (mes. 400 no.)
zımparayla temizlenir. ‘Küçük eşik’ (veya Kemik) adı verilen, 36-40 mm
boy, 3 mm kalınlık ve 5-6 mm yükseklikteki, üstü geriye doğru hafifçe
yuvarlatılmış fildişi parça ise, kırlangıç uçlu burgulukla klavyenin
birleştiği L profilli açıklığa oturtulur (tellerin basıp geçeceği bir köprü
niteliğinde olduğu -gerektiğinde sökülmesi de gerekebileceği- için
fazla kuvvetli yapıştırılmaz). Çok muntazam hazırlanmış bir şablonla tel
yerleri kemiğin üzerinde belirlendikten sonra, beşi çift, biri tek 11
tel için minik oluklar açılır. İlk takılmada ve sonraki akortlamalarda
tellerin kopmaması için, hem ileri-geri sürtülen kullanılmış tellerle
oluklar belirginleştirilir, hem de kuru sabun tatbikiyle iyice kaygan
hâle getirilir. Ud'un sayısı 11 olan ‘burgu’ları abanoz, pelesenk, vengi, paduk veya
gürgenden, üstte 7, altta 5 mm çapında, akort için tutulup döndürülecek
yuvarlak baş kısımları parmakların rahatça oturacağı kulak memesi
profilinde içbükey (2 x 2,4 cm), burguluğun yanaklarındaki hafifçe konik
yuvalarına giren konik gövde kısımları ise -baştaki en büyükten uçtaki
en küçüğe- 4,5 ilâ 2,5 cm boydadır. |
|
Takvim
