Kanun'un Oluşumu

Kanun'un Oluşumu

Kanun'un Oluşumu
Tarihçe
Farabi'nin ayrıca Ud sazını da geliştirdiği söylerinir. Rahmetli Cinuçen Tanrıkorur
kendi tarifi ile: “Musıkimizin mızraplı sazları içinde çın çın öten
sesiyle en dişisi, yani en kalabalık topluluklarda dahi kendini duyuran
sazı olan Kanun, sabit akordlu ve hazır sesli olması bakımından,
çalınması kolay gibi görünen eşsiz bir renk ve melodi sazıdır. Halk
arasında “kedi gezinse bir nağme çıkar” deyiminin yerleşmiş olmasi bu
yüzdendir. Ancak saz hiç de göründüğü gibi kolay degildir. Tel
takılırken akord
kaynatmak, aktarımlarda mandal eksikliği ve telden tele süzmeler
(glıs-sando) sazın ciddi problemleri arasındadır. Paralel
oktavlarla,veya alttaki üstteki sesi sabit tutarak, başparmak çarpmaları
veya tırnak –mandal kaydırmalarıyla, eller notanın birinci
satırındayken gözlerle ikinci satırı okumak ve hızlı parçalarda geçkiler
için gereken mandalları zamanından önce (ve çatırtısız) ayarlamak,
ayrıca armoni düzenindeki birkaç tele mızrap ve parmaklarla ayni anda
vurarak (batı müziği özentisiyle dahi olsa) gitar veya arp tekniğiyle
melodiler çalmak, pek kedilerin becerebileceği iş değildir.
Tüm Arap ülkelerinde çok yaygın olan sazın en güzeli Türkiye'de
yapılır. Türkiye'deki lutiyeler arap ülkelerine saz yapıp
göndermektedirler. 1930'lu yıllardaki Büyük Arap Müziği Şurasın'da kabul
edilen eksik mandal sistemi şu anda Arap müzisyenleri tarafından pek
yeterli görülmemektedir. Bunun içindir ki Türkiye'den saz sipariş
edilmektedir.

Kanun yapımı

Napolyon Bonapart’ın 1792’deki Mısır seferinden sonra kanun ve ud,
Fransa’ya ayak basmıştır. Aradan iki yüzyıl geçtikten sonra Fransız
sanatçı Enriko Masias’ın, tamamen uda benzeyen ancak perdeli bir saz
olan ‘lut’u bir Fransız sazı olarak tanıtmasıysa düzeltilmesi gereken
bir hatadır.
Piyanonun ilk şekli olduğu bilinen kanunun
yapısını iyi anlayabilmek için Batı müziğiyle Türk sanat müziğinin
basit bir karşılaştırmasını yapmak gerekir. Şöyle ki; Batı müziği 440
frekanslı ‘la’ sesini ana ses olarak kabul etmiş ve tüm sazların akort
prensibini bu ses üzerine kurmuştur. Buna karşılık Türk müziğinde gene
440 frekanslı ses ana ses olarak kabul edilmiştir ancak bu sese ‘re’ adı
verilmiştir. Dolayısıyla Batı müziğiyle Türk müziği arasındaki 4 seslik
transpoze farkı ortaya çıkmıştır.

Yapısı

24 veya 27 perdeli bir sazdır. Her bir perdedeki sesi 3 tel tınlatır.
Bu yapısıyla piyanonun ses sistemine benzer. Telleri, özel olarak müzik
aletleri için üretilmiş naylon teldendir. İlk evrelerinde noylon tel
yerine bağırsaktan yapılan kiriş teller kullanılmıştır.
Göğüs tahtası çoğunlukla çınar ağacından, alt tabanı ıhlamur veya
sıkıştırılmış kontrplaktan, burgu tahtası yumuşak bir ağaç olan
ıhlamurdan, burgular gül, şimşir veya abanoz gibi sert ağaçlardan
yapılır. Üç telden oluşan her perdede diyez, bemol ve koma sesleri
ayarlayabilen mandallar vardır.
Kanun kullanım amacına göre 24-25-26 sesli olarak yapılır. Bunun
karşılığı 3.5-4 oktavdır. İnsan sesiyle birlikte icra edilen tüm sazlar
bu aralıktadır. Zaman zaman 36 sesli Arap Kanunu diye anılan sazlar
yapılmış olsa da hangi amaca hizmet ettiği anlaşılamamıştır.

Türk sanat müziğinde kullanılan profesyonel kanun 26 perdeli olup her
perdeye üçer tane tel takıldığı hesaplanırsa toplam 78 tellidir. Bu
tellerin kalınlığı yukarıdan aşağı doğru; 0.60 mm. 0.70 mm. 0.80 mm.
0.90 mm. 1.00 mm. 1.10 mm. 1.20 mm. çapındadır.
Kanunda kullanılan tel, petrokimya tesislerinin kuruluşuna kadar,
kuzu bağırsağının kurutulup bir takım işlemlerden geçirilmesi sonucu
değişik kalınlıklarda üretilmekteydi. Ancak petrokimyanın kuruluşundan
sonra bu sanayi dalının üretimi olan ‘naylon-6’ hammaddesinden elde
edilmekte olup halen gerek yapımcıların gerekse icra edenlerin yeğlediği
marka, amerikan malı ‘dupont’ enstürman telleridir.

Kullanımı

Bunun için bir öğretmenden ders alınmalı veya kanun metodu satın alınmalıdır(kanunu olanlar için).

Oturuş ve Tutuş

Kanun çalmak için düz bir sandalyeye veya tabureye oturulur. İki ayak
altına yaklaşık 15 cm lik bir yükseltici koyulur. Eller doğal olarak kanunun üzerinde tutulur. Kollar ve dirsekler kesinlikle bir yere dayanmaz. Her an her tele ulaşabilecek şekilde pozisyon alınır.
Yüzüğün alt kısmına giren mızraplar (mutlaka kaplumbağadan elde
edilen bağa mızrap olmalıdır.) parmağın ikinci boğumuna dayanıp, ucu
yaklaşık 1.5 cm dışarıda olmalıdır.

Mandallar

Akortlu bir kanunun, bir perdedeki mandalların hepsi inikken Türk
müziğindeki 5 komalık bakiye bemosu olur. Bizim kullandığımız kanun 6 lı
mandal sistemine göre yapılmıştır. Dolayısıyla sıfır seviyesinden 6
mandal kaldırılınca o ses doğal olur.
6 seviyesinden sonraki mandallar da kademeli olarak diyezleri oluşturur.
Kanunda en alt ses Türk musikisinde “Re” diye isimlendirdiğimiz, batı musikisinde ise “La” diye isimlendirilen sestir.

Akort

Her saz için geçerli olduğu gibi kanun için de akort konusu çok
önemlidir. Sazın falsosuz olması, yani tellerin kaliteli, burguların
düzgün, mandalların çok iyi tesviye edilmiş olması, bağa mızrapların ne
çok yumuşak ne de çok sert olmaması başlıca koşuldur. Kanun akordu önce
oktav sesler daha sonra dörtlü ve beşli aralık sesler sistemine göre
yapılır. Bu konuya girmeden önce Türk musikimizin ses yelpazesine bir
göz atmamız gerekiyor. Bilindiği gibi Türk musikisi ses yelpazesinin en
pes sesi, portenin altındaki Do (kaba çargâh) (Batıda Sol) sesidir. Yani
sesler bu seviyeye kadar isimlendirilmiştir. Oysa kanunda en alt perde,
portenin altındaki Re (Yegâh) (Batıda La) sesinin bir oktav daha
altındaki “Re” sesinden başlar. Onun için böyle seslere biz “kaba”
kelimesi ekleyerek tablonun gözünüzde canlanmasını sağlayalım.
Önce diyapazon sesi olan (Bizde re, batıda la) Neva sesinden
başlayalım. Bunu bir oktav pesi Yegâh ve bir oktav daha pesi olan (kaba)
Yegâh, sonra yukarıya çıkıp tiz neva seslerini kaynatalım. ( Akort
yapma konusunda “kaynatma” deyimi seslerin birbiriyle uyumunu ifade
eder.) Daha sonra portenin üzerindeki sol (Batıda re) Gerdaniye, tiz
Gerdaniye, altta Rast ve (kaba) Rast. Bunlar takiben, Çargâh (bizde do,
Batıda sol) kaba Çargâh, tiz Çargâh kontrol etmemiz gerekir. Dörtlü ve
beşli ses aralıklarıyla akort ise, örneğin Acemaşiran-Kürdi, Dügâh-Neva,
Dügâh-Hüseynî gibi aralıklarla ve bunların oktav kademelerindeki
kontrolleriyle yapılır.

Bu şekilde sazlar ayrı ayrı çalındığında söz konusu fark herhangi bir
sakınca yaratmaz. Ancak birlikte icra gerektiğinde 4 seslik transpoze
fakını mutlaka dikkate almak gerekir.
Transpoze konusunu aşağıdaki şekil üzerinde görmek ve anlamak daha kolay olacaktır:

Burada da görüldüğü gibi:
la = re = 440 ana frekans la b = re b la# = re# olarak anılmaktadır.
Bu mandalların kullanılmasıyla Batı müziğinde majör veya minör tonlara karşılık gelen Türk müziği makamları elde edilir.
Şu anda 26 perdeli kanunda kullanılan mandal sistemi ve Batı müziği karşılıklarıyla Türk müziğinde kullanılan isimleri şöyledir:

Kanun yapımı ince bir işçilik, bol zaman ve emek gerektirmektedir. Bu
kadar farklı malzemeyle ve farklı tekniklerin birarada kullanılmasıyla
ortaya çıkarılan kanun, zarif ve hoş tınılı bir Tür