Bağlama Tarihi

Bağlama Tarihi

Bağlama benzeri çalgıların, literatürdeki adı, "lut" olarak
geçmektedir. Lut adı, arapça "el-ud"dan gelmektedir. Endülüs kültürü
aracılığıyla bu isim Avrupa kültürüne geçmiş ve lut, lavta gibi adlara
dönüşmüştür.

Telli çalgılar içinde bir familya olarak lutlar, "uzun lutlar" ve
"kısa lutlar" olarak iki ana kategoriye ayrılmaktadır. Uzun lutlarda ana
özellik, gövdelerinin dar, küçük ve saplarının uzun olması iken, kısa
lutlarda gövdeler geniş, büyük ve saplar da kısadır. Uzun saplı lutların
tarihsel olarak görüldükleri ilk kaynak, MÖ. 3. bine ait, Akad devri
silindir mühürleridir.

Özellikle MÖ. 2. binden başlayarak, küçük yapılı uzun saplı lutlar,
Doğu Akdeniz, Mezopotamya ve Doğu Asya'da bulunmuştur.Bu türlerin
bilinen en eski örnekleri, MÖ. 1730-1580 tarihlerinde Mısır' da
görülmüştür. Bunlar saplarının uç kısmına doğru sivrilen örneklerdir.
Çeşitli arkeolojik kaynaklarda, çalgının, üzerine bağlanmış bir mızrapla
veya çalanın bileğine bağlanmış bir tel aracılığıyla çalındığı
görülmektedir.

Bağlama benzeri çalgıların Anadolu'da bulunan en eski örnekleri ise,
MÖ. 1680-1375 tarihlerinde, Eski Hitit Dönemi'ne aittir. Ayrıca,
Zincirli ve Kargamış'ta (G. Antep) da, Geç Hitit Dönemi'ne ait çeşitli
kabartma taş levhalar üzerinde de bu tip çalgılara rastlanmıştır.
Bu tür çalgıların Frigler ve Lidyalılarca kullanıldığı bilinmekteyse de, Urartu kaynakları hala açıklık kazanmamıştır.

Bizans döneminde, 5. yüzyıla ait mozaikler üzerinde, "pandura" adı
verilen, üç telli ve perdesiz örneklere rastlanmaktadır. Bu ve perdesiz
örneklere rastlanmaktadır. Bu mozaik, Selçukluların Anadolu'ya
gelişinden önce de, bu tür çalgıların Anadolu'da kullanılmakta olduğunu
bizlere göstermektedir. L. Picken'a göre, uzun saplı lutların asıl
kaynak yeri, Suriye ve çevresidir. Bu tip çalgılar, olasılıkla 2500 yıl
önce Asya'ya geçmişti. Çünkü 2. ve 3. yylarda, benzer çalgılara Çin'de
de rastlanmaktaydı.

Bağlama benzeri çalgıların batıya yeniden getirilişleri, Türkler aracılığıyla olmuştur.
Asya Türkleri arasında, bağlamaya benzeyen ilk örnekler, eski Kırgız
Türklerinin yerleşim alanı olan Hakas bölgesinde bulunmuştur. İki telli
olan bu örneklerin perdeleri yoktur. Bu çalgının perdeli örneklerine
günümüzde "dutar (ikitelli)" denilmektedir. Genel olarak Asya Türkleri, Bağlama
tipli telli çalgılara "kopuz" yada "komıs" adını vermektedir. Asya
kopuzlarında, tel sayısı ikiden fazla olanlara da (tanbura anlamında)
"dambra" ya da "dombra" denilmektedir. Gürcüler, bu tip çalgılara
"pandur" demektedirler. Bu ilişki ve benzerlikler, "pandura" ile
"tanbura" arasındaki paralelliğe ve yaygınlığa dikkatimizi çekmektedir.
Balkanlarda, tambura, buzuki (bozuk!), dvotelnik (ikitelli), kitelis
(ikitelli, çiftetelli) adı verilen örneklere rastlanmaktadır.

Günümüzde özellikle Balkanlardan başlayarak, Anadolu, Suriye Irak,
Gürcistan, Ermenistan Azerbaycan ve Asya'ya uzanan bölgede karşımıza
çıkan bu tür çalgıların yayılmasında, Osmanlı Türkleri'nin de etkili
olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle batıya doğru olan yayılma, hemen
tümüyle Osmanlılar eliyle sağlanmıştır

Anadolu'da, Bağlama
ailesi çalgıların, olağanüstü bir çeşitlilik sunması ve hemen her
yörede kullanılması, çalgının "yerli"liği adına önemlidir. Anadolu
sazlarında, bu türden çalgıların adlandırılmasında, farklı yöntemler
uygulanmıştır. Sözgelimi tel sayısına göre, boyutuna göre, çalındığı
akorda, hatta çalındığı yere göre yapılan adlandırmalar vardır.

Tel sayısına göre yapılan adlamada, önceleri arapça-farsça adlamalar
yaygınken (dütar, setar, cıhartar, pençtar, şeştar gibi), bunun yerini,
türkçe adlamalar almıştır. Anadolu sazları arasında, adları,
"ikitelli"den "onikitelli"ye kadar değişen örnekler saptanmıştır. Bu
arada, tel sayılarına göre yapılan adlamanın yerini, giderek çalgının
boyuna, çalındığı akorda yada çalındığı yere göre yapılan adlamanın
aldığı görülür. Sözgelimi cura, ırızva, bağlama, bozuk, tanbura, çöğür,
divan sazı, meydan sazı gibi adlar, hep çalgının boyutunu esas alan bir
anlayışın örnekleridir. Bağlama, bozuk, abdal gibi adlar, özel bir boyut
bildirmenin yanısıra, belirli bir akort türüne de işaret etmektedir.
Divan sazı, meydan sazı gibi örnekler, çalgının icra edildiği, mekansal
büyüklüğe de çağrışım yapmaktadır.

Anadolu sazlarındaki bu adlamaların tarihsel gelişimini incelerken,
yararlanılan önemli kaynakların başında, halk ozanlarının şiirleri
gelmektedir.

Yunus Emre'den (13. Yy.) başlayarak, kopuz, çeşte (şeştar-altıtelli),
tanbura, cura, bağlama, çögür, gibi adların, sıkça bu metinlerde
geçtiği görülür. Kazak Abdal, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal,
Karacaoğlan, Köroğlu, Dadaloğlu, Emrah, Kerem gibi daha pekçok ozan,
hayatlarını paylaşan, bu "sadık dost" için, şiirler söylemişlerdir.