Org (Erganun)

Eski bir kilise orgu Église Saint-Thomas, Strazburg, Fransa.

Org,Lublin Katedrali, Polonya.

Modern kilise orgu Katharinenkirche, Frankfurt, Almanya

Metal boruların kullanıldığı bir kilise orgu

Org, ismini latince
"Organum"dan alır, Türkçe'deki gerçek ismi ise Rumca'daki "Orğanôn"
kelimesinden gelen "Erganun"dur. Orgda Ses, körükle verilen havanın
tahta veya metal borulardan geçerken üflemeli çalgılarda olduğu gibi
içerdeki hava sütunlarını titreştirmesiyle elde edilir. klavyeli ve
pedallı bir enstrumandır. Değişik ses tonları ve notalar piyanoda olduğu
gibi tuşlarla denetlenir. En çok bilinen türü kilise orgudur.

Enstruman, klavyedeki tuşlar
basılı kaldığı sürece ses verir. Parmaklarla uygulanan kuvvetin sesin
dinamik aralığını değiştirmediği enstruman buna rağmen tını ve ses
yüksekliği açısından geniş bir aralığa sahiptir. Beş katlı bina
yüksekliğinde orglar bulunmaktadır. Batı klasik müzik tarihinin en eski
enstrumanlarından biri olan org, önceleri daha çok hristiyanlık ile
bağlantılıydı.

İlk yapımı çok eski yüzyıllara
uzanıp (M.Ö. 150-200 yıllarında) Mısır da Ktesibios adında birinin Pan
Flavtası'nın çok büyüğünü su gücüyle çalıştırarak sesler elde ettiği ve
böylelikle ilk su orgunu yaptığı söylenir. M.S. III. Yüzyıla doğru
Hydraulis adını alan su orglarında kullaılan su basıncı; yerini hava
basıncına bıraktı ve ardından “register” olarak adlandırılan ve ses
özelliklerinin değişimini sağlayan düzen bulundu. 18.ci yya kadar üç tip
org varlığını sürdürdü; Portatif Org, Pozitif Org, Büyük Org. Klasik
org Avrupalı yapıcılar elinde gelişerek 13-14ncü yy sonlarında bugünkü
biçimine ulaşmıştır. İlk olarak tiyatrolarda ve sirklerde kullanılan ve
dindışı müzik çalgısı olan org; Roma İmparatorluğu döneminde bütün batı
dünyasına yayıldı. 10ncu yydan başlayarak, çok sesli yapıtların
çoğalmasıyla da birlikte dindışı müzik alanından kilise müziği alanına
kaydı. Uzun süre kilise müziğinde kullanılan bu çalgı, sonraları dindışı
müziğin de en yetkin çalgıları içinde yer almıştır. Kilise orgcusu
olarak çalışan büyük besteciler sayesinde, org için çok güzel yapıtlar
oluşturulmuş, sayıları binleri aşan bir org dağarı doğmuştur. Laurens
Hammond' un elektrikli orgu yapmasıyla, en kullanışlı biçimine
ulaşmıştır. İlk kez 1934'te ABD’de yapılan elektronik orgda borular ve
hava mekanizması bulunmaz; sesler elektronik olarak üretilir.

Org; yapıldığı zaman, para, konulduğu yer, akustik niteliği, görev
çeşidi ve yapımcısının yeteneği gibi nedenlerle çeşitli sorunları olan
bir çalgıdır. Bu nedenleri saymaktan amaç, org çalıcısının iyi bir sonuç
elde edebilmek için çalacağı orgu tanıması gereğidir. İyi bir org
öğrenimi için; a) Sağlam bir kulak duyuşu olmak, b) Fiziki kusurları
bulunmamak, c) Orgun sandalyesine oturulduğunda, ayağa kalkmadan elleri
uzak tuşlara götürebilecek yeterli yaşta bulunmak (ellerin büyük,
kolların uzun olması kolaylık sağlar), d) Fedaileri iyi kullanabilmek,
e) İyi bir piyano çalıcısı olmak, gibi koşullar aranılır. Öğrenim dönemi
mutlaka iyi bir öğretmenin denetiminde yapılmalıdır. Armoni ve
kontrpuvan bilmek gereklidir. Fiziki koşullar uygun ise, orga başlama
yaşı on beş ya da, on altı olabilir. Günlük çalışma, dört saati
geçmemeli ve bu çalışma aralar verilerek yapılmalıdır. Bir oturuşta dört
saat çalışmak yararsız ve yorucudur.

Genel Yapı

Org, küçük ve büyük ses
borularından oluşur. Pedallar borulara hava gönderirken, dokunaklar da,
ait oldukları borulardan istenilen seslerin elde edilmesini sağlar.

Orgu meydana getiren öğelerin
büyük bölümü dışarıdan görülmez. Büyük orgun ve Pozitif orgun son derece
süslü olan 2 büfesi; çağdaş orglarda ise büyük borular aşağı yukarı
bütün mekanizmayı ve çok sayıda boruyu gizler. Org mekanizması konsol,
klavyeler, register düğmeleri ve klavye ve boru takımlarının uyuşumunu
sağlayan sistemlerden oluşur. Bir orgda 1 – 5 arasında değişen el
klavyesi ve buna ek olarak tuşlardan yapılmış olan ve ayaklarla
kullanılan pedal klavyesi bulunur. Klavyeler büyük org, pozitif,
recitativo, yankı ve bombarda klavyeleri olarak isimlendirilir.

Org boruları metal ya da tahtadan
yapılırlar, farklı boylara sahiptirler. Hava kasası ya da somya'nın
üzerinde, ağızları hava almaya uygun biçimde altta olmak üzere, düşey
biçimde sıralanmışlardır. Borunun boyu kısaldıkça verdiği ses tizleşir.
Boruların öteki ucu kapalı ya da açık olabilir. Ucu kapalı bir boru, iki
katı uzunluktaki ucu açık bir boru ile aynı sesi verir. Org büfesinin
içinde çok sayıda boru vardır; bunlar dudaklı (çentikli) borular ve
dilli borular olmak üzere iki gruba ayrılır. Çentikli boruların işleyişi
sıradan bir düdük gibidir. Hava kasasından gelen hava, borunun içindeki
çentikten geçerken titreşir ve flüt sesine benzeyen bir ses çıkarır.
Çentikli borulardan sayıca daha az olan dilli boruların içinde hava
sütununu titreştiren, metalden bir dilcik (kamış) vardır. Büyük orglarda
birden fazla boru takımı olabilir. Bir boru takımı, aynı yapıda olan ve
aynı tınıyı verebilen borular bütünüdür, boru takımları da dip, değişim
ve dilli olarak adlandırılan üç aileden oluşur.

Orgun boruları, oldukça karmaşık
bir yapıya sahip büyük bir kutu olan somya’ya yerleştirilir. Bu şu
şekilde gerçekleşir; boruların ayakları, somya üzerine vidalanmış olan
uzun tahta parçalarındaki deliklere girer. Borular dikey olarak dizilir.
Somya tabanı ise havanın basınç altında tutulduğu ve gerektiğinde
registerler yoluyla borulara gönderildiği bölmedir.

Konsol, ses
tonları ve notaların denetlenmesi için gereken düzenekleri içerir.
Orgun klavyesi, piyanodaki gibi tuşlardan oluşur ve pedal takımıyla
birlikte boru takımlarını yönetir. Her tuş, aynı notayı farklı tınılarla
seslendiren birkaç boruyla bağlantılıdır. Büyük orglarda birden çok
klavye ve pedal takımı vardır. Klavyenin sağında ve solunda ses
denetleme düğmeleri bulunur. Bu düğmeler, boru takımlarının körükten
gelen basınçlı havayla ilişkisini sağlayan tahta sürgülere bağlıdır. Ses
elde etmek istenilen boru takımının altındaki sürgünün düğmesini çekmek
suretiyle boruların ağzını açılır ve içeri hava girmesi mümkün
kılınır. Klavyedeki tuşlara basınca da hava kasasından gelen havanın
borunun içinde titreşmesiyle ses elde edilir. Orgcu düğmeyi ittiğinde
sürgü geri kayar ve borunun ağzını kapatarak sesin kesilmesini sağlar.

Gelişimi

Ortaçağda org üç biçimde bulunur:
portatif org (nymphaion), pozitif org, solo çalgı olarak kullanılan
büyük org. 13. yüzyılda kromatik tuşlar ve tek klavye için kolektif
supaplar kullanılmaya başlandı. 14. yüzyıl sonunda yapılan ekler;
pedalye, ikinci el klavyesi, pedalda bağımsız ses dizileri ve yaylı
kasanın yerini alan düğmeli kasadır. Klavyelerde tuş sayısı arttı; el
klavyelerinde 35ten 61e, pedalyede ise 12den 32ye çıktı. Boru
takımlarının tını aileleri olan dip, değişim ve dilli; Rönesans
sırasında sayı ve çeşit bakımından genişledi. Organum Plenumda bütün dip
boruları birleştirildi ve bunlara yeni diziler katıldı. Solo boruları
eklendi (nasard, flüt, kromorn, trompet, kornet). 17nci yyda bir
recitativo yarım klavyesi, daha sonra dip, karma, üst kornet, obua ve
insan sesi borularından meydana gelen bir yankı yarı klavyesi ortaya
çıktı. Bu yarı klavyenin fonksiyonu bazı şarkıları değerlendirmek veya
büyük orgun çıkardığı gür seslere pianissimo olarak karşılık vermekti.
18nci yüzyılda bombarda denilen tam bir klavye daha eklenince güçlü dil
takımı esas klavyeden ayrıldı. Çoğalan boru takımlarından dolayı artan
basınçlı hava ihtiyacını karşılamak amacıyla köşeli körüklerin yerine
sürgülü körükler getirildi.

Klasik çağda ünlü büyük org
yapımcıları yetişti. Romantizmin etkileri ise 1840lardan itibaren orgda
kendini göstermeye başladı. Org yapımcıları yeni müzik estetiğine uygun
çalgılar yapmak ve aynı zamanda ayrıca çalgının yüzyıllar boyu adeta
kökleşmiş olan dini niteliğini değiştirmek istiyorlardı. Bu dönemde çok
sayıda mekanik yenilik geldi. Bunlardan bazıları Barker kolu,
denkleştirici, kıvrımlı körük takımı, sese denge sağlayan sarsıntı
önleyiciler ve tıkaçları kutuların içinde bulunan somyalardır. 19. Yy.da
orkestra çalgılarının seslerini taklit eden yeni boru takımları çıktı:
viola de gamba, armonik flüt, İngiliz kornosu, klarnet ve benzeri. Somya
üzerindeki basıncı kuvvetlendirerek ses gücünü artıran solo klavyesi ve
bunun yanında daha kullanışlı pedal ve konsol takımı da getirilen
yeniliklerdendir. Son olarak 1865’te Peschard, somyayı elektrikle
çalıştırmayı denemeye karar verdi. Hava basınçlı çekiş sistemi özellikle
A. Cavaillé-Coll tarafından kullanıldı. Bazı org yapımcıları ise
senfonik müziğe daha uygun orglar yapabilmek için tüp sisteminden
yararlandı. Romantik çağın bu yeni geliştirilmiş orgu konser
salonlarında ve kiliselerde 1914’e kadar yaşadı; ancak o tarihlerde J.
S. Bach’ın ve eski ustaların org eserleri bulundu ve yayınlandı. Bu
durum eski klasik orga dönüşü gerektirdi; elektriğin getirdiği
yeniliklere ve tüp sistemi sayesinde konsol borularının kasaya daha
kolay çekilebilmesine rağmen çekmede daha çok mekanik çekim sistemi
uygulandı. 1930’da Cavaillé-Coll’un mekanik yenilikleriyle 17nci yy
estetiğini bağdaştıran yeni klasik bir org sistemi ortaya çıktı. Bu
sistem ile hazırlanan orgların bazılarına dip boru takımlarının üzerine
yerleştirilen ve hafif bir basınçla öten bir organum plenum, bazılarına
kornet sesine yaklaşan ayrıntılı supaplar, diğerlerine ise Alman,
Fransız, İspanyol şarkılarında olduğu gibi çeşitli ses tınılarına sahip
parlak sesli diller eklendi. Elektrik, hava basıncı veya mekanik
düzenekler büyük orgların kullanımını kolaylaştırdı; pes veya ince
oktavların ikilenmesi ise gereksiz görüldüğünden kaldırıldı.